De heksenwaag

Het is 1545 en ook in Nederland komen heksenprocessen regelmatig voor. De angst om beschuldigd te worden hangt bijna voelbaar in de straten van het dorpje Polsbroek. Als de moeder van Clara uit het niets wordt beschuldigd van hekserij door oom Frederik, wordt ze meteen gevangengenomen en blijft Clara alleen achter. Alle hoop lijkt verloren, maar tijdens het heksenproces van haar moeder ontdekt Clara dat niet alles is wat het lijkt…

Het verhaal

Polsbroek, 1545

“Heks!” De stem van oom Frederik echode genadeloos door de drukke straat. Het geroezemoes verstomde en iedereen liet zijn dagelijkse bezigheden even vallen om te kijken wie dit keer een beschuldiging uitsprak. Dat was niet moeilijk te zien. Frederik was niet te missen, zoals hij daar wijdbeens midden in de straat stond. Op dramatische wijze strekte hij zijn arm uit en wees met zijn knokige vinger naar Clara en haar moeder. Clara voelde haar moeder verstijven en greep haar hand nog steviger vast. De mensen die dicht bij hen stonden deden snel een stap naar achteren. Twee norse mannen die voor de schout werkten keken meteen op. Binnen een paar seconden stonden ze aan weerszijden van Clara’s moeder. Clara’s hand begon pijn te doen, zo stevig hield haar moeder haar hand vast.

——————————

Nog geen week nadat haar vader was overleden aan longontsteking, had oom Frederik ineens bij Clara en haar moeder voor de deur gestaan. Clara had hem nooit eerder gezien, maar ze wist meteen wie hij was. Hij leek namelijk erg op haar vader, maar dan een magere versie, en met donkere ogen die dwars door je heen leken te kijken. De begerige blik waarmee hij naar haar moeder keek beviel haar helemaal niet. En haar moeder blijkbaar ook niet, want ze probeerde de deur weer voor zijn neus dicht te gooien. Maar Frederik was sneller en wurmde zich door de smalle deuropening het huis in. 

“Clara, ga naar buiten”, zei haar moeder.

“Maar…”, protesteerde ze. Ze wilde haar moeder niet alleen laten met Frederik.

“Nu.” Haar moeder was onverbiddelijk. Clara was naar buiten gegaan, maar had de deur op een hele kleine kier open laten staan, zodat ze kon zien en horen wat er binnen gebeurde. Wat zou haar oom willen? Een erfenis? Hij wist toch zelf ook wel dat die er niet was?

“Wat vreselijk voor je dat je het nu allemaal in je eentje moet zien te redden”, zei Frederik. Het klonk niet bepaald alsof hij het erg vond. 

“Uiteraard mis ik mijn broer ook ontzettend.” 

Tuurlijk, dacht Clara, je mist hem zo erg dat je niet eens op zijn begrafenis was. Ze wist niet precies wat er tussen hem en haar ouders was gebeurd, maar ze wist wel dat hij niet welkom was in hun huis. Dat hij nu ineens voor de deur stond, was vast niet zomaar een bezoekje voor de gezelligheid. Haar moeder wist dat ook.

“Wat wil je, Frederik?” zei ze koeltjes. Hij deed een stap naar haar toe.

“Te bedenken dat je hier helemaal alleen bent, zonder bescherming…” Hij deed nog een stap naar haar toe. “Ik kan er niet van slapen.” Clara balde haar vuisten toen hij vlak voor haar moeder ging staan. Zij gaf geen krimp, maar Clara zag haar handen trillen.

“Trouw met me”, grijnsde Frederik terwijl hij haar hand vastpakte. “Ik zal goed voor je zorgen.” Clara’s moeder trok haar hand weg en deed een stap achteruit.

“Ik kan prima voor mezelf zorgen. Ik wil dat je weggaat.” Ze wees naar de deur en de lach verdween van Frederiks gezicht.

“Denk aan je dochter. De wereld is een gevaarlijke plek. Ze heeft me nodig om haar te beschermen.”

“Clara heeft je niet nodig. En ik ook niet. Ga. Weg!” Frederik gaf zich niet zomaar gewonnen en pakte haar bij haar schouders. Ze reageerde razendsnel en stootte haar elleboog zo hard in zijn ribben dat hij voorover klapte. Clara rende naar binnen en ging met haar armen wijd voor haar moeder staan. Haar moeder trok haar meteen achter haar. Frederik had zijn arm om zijn ribbenkast geslagen en keek Clara’s moeder met een vernietigende blik aan. Er was niets meer over van zijn zogenaamde vriendelijke glimlach. Even dacht Clara dat hij de aanval in zou zetten, maar blijkbaar besloot hij dat het niet de moeite waard was.

“Hier ga je spijt van krijgen”, brieste hij terwijl hij met lange passen de deur uit beende.

——————————

“Is dit de heks?” vroeg een van de mannen aan Frederik terwijl hij Clara’s moeder aanwees. 

“Dat is ‘r, dat is Margaretha”, zei hij met samengeknepen ogen. “Ze heeft haar man, m’n broer, vermoord met haar heksendrankjes!” Clara zou hem het liefst een klap verkopen. Recht in zijn leugenachtige gezicht.

“Dat is niet…” begon ze. Maar haar moeder schoof haar hardhandig achter haar rug en waarschuwde haar met haar ogen dat ze stil moest zijn. Eén van de mannen greep Clara’s moeder vast en de ander trok Clara bij haar weg. Clara’s hand schoot met een ruk uit die van haar moeder. Ze begon te trillen uit paniek en keek om naar Frederik om hem te smeken zijn beschuldiging terug te nemen. Maar één blik was genoeg om te zien dat het kansloos was. Frederik moest moeite doen om zijn grijns te verbergen toen Clara’s moeder over de keien naar een kar werd gesleept. Ze werd vastgebonden en niet bepaald zachtzinnig op de kar gegooid. Iedereen in de straat begon met elkaar te fluisteren.

Clara vocht tegen de sterke handen van de man die haar vasthield terwijl haar moeder werd weggevoerd. 

“En zij?” vroeg de man aan Frederik terwijl hij naar Clara gebaarde. “Haar dochter, is zij ook een heks?” Clara stopte abrupt met tegenstribbelen en voelde haar benen slap worden. Het werd weer stil in de straat en alle ogen waren gericht op Frederik. Hij leek net zo overrompeld te zijn door de vraag als Clara en staarde haar aan. Haar vaders gedachten en emoties waren altijd makkelijk van zijn gezicht te lezen, maar Frederik was een gesloten boek. Maar na alles wat ze van hem had gezien, wist ze zeker dat hij ‘ja’ zou zeggen. Zo gemeen was hij wel. 

Toch leek hij te twijfelen en na een paar seconden, die schrijnend langzaam voorbij gingen, schudde hij tot haar grote verbazing zijn hoofd. De man die haar vasthield haalde zijn schouders op en liet haar los. Frederik kwam meteen op haar af.

“Ga je met mij mee? Ik zorg wel voor je.” Hij probeerde vriendelijk te glimlachen, maar het zag er meer uit als een enge grijns. Geen haar op Clara’s hoofd dacht eraan om met hem mee te gaan. Alles was beter dan dat. Zo snel als haar benen haar konden dragen, rende ze door de straat, weg van Frederik. Ze hoorde hem naar haar schreeuwen, maar wat hij precies zei kon ze niet verstaan. Binnen een mum van tijd was ze in de menigte verdwenen. 

——————————

Twee dagen later was het tijd voor proces. Het hele dorp verzamelde zich op het dorpsplein. In het midden stond een podium waar een grote weegschaal op was geplaatst, groot genoeg om een mens te wegen. Het bestond uit twee houten plateaus die elk met touwen aan het uiteinde van een balk hingen. Clara’s moeder zou op één van de plateaus moeten gaan staan, terwijl er gewichten op het andere plateau zouden worden gezet. Als de weegschaal aangaf dat ze veel lichter was dan dat ze eruit zag, dan zou ze een heks zijn. Heksen waren immers een stuk lichter dan gewone mensen, anders zouden ze niet op hun bezemstelen kunnen vliegen. Het volk noemde deze weegschaal de ‘heksenwaag’. Frederik stond er al naast met een tevreden blik. Ook de waagmeester, de man die de weegschaal zou bedienen, stond al helemaal klaar. Clara stond dichtbij genoeg om alles goed te kunnen zien, maar stond wel precies zo dat Frederik haar niet zou kunnen zien. Ze zag hem samenzweerderig met de waagmeester fluisteren. In een flits zag ze zelfs een gouden dukaat van zijn hand in die van de waagmeester glijden, waarna de waagmeester onopvallend aan de heksenwaag begon te frunniken. Niemand leek het te zien, maar Clara keek beide mannen wantrouwend aan. Was het mogelijk om de heksenwaag te saboteren? Wat zou er dan met haar moeder gebeuren?

Opeens splitste de menigte zich in tweeën en kwam er een pad vrij naar het podium. De rechter liep met grote passen over het plein met Clara’s moeder in zijn kielzog. Haar handen waren op haar rug gebonden en de twee mannen die haar hadden opgepakt, waren ook nu weer bij haar. Ze zag eruit alsof ze in de afgelopen dagen niet had gegeten en geslapen. Clara wilde iets naar haar roepen, maar de angst kneep haar keel dicht. 

Clara wenste met heel haar hart dat ze de tijd stil kon zetten, want ze had het gevoel dat ze in een stroomversnelling zat. Voor ze het wist stond haar moeder al op het plateau van de heksenwaag en las de rechter de beschuldigingen voor. Clara’s bloed suisde zo hard in haar oren dat ze niks verstond van wat er gezegd werd, maar ze zag wel alles. Haar blik was strak op de heksenwaag gericht en haar ogen volgden aandachtig de gewichten die één voor één op het andere plateau van de heksenwaag werd gezet door de waagmeester. De kant van de weegschaal waar Clara’s moeder op zat ging steeds verder omhoog, veel sneller dan zou moeten. Onder de toeschouwers klonk steeds meer gefluister. Hier en daar gingen er zelfs al stemmen op die “heks!” riepen. De waagmeester zette een klein gewichtje op de weegschaal en het plateau waar Clara’s moeder op stond ging weer een stuk omhoog. De heksenwaag was nu helemaal in balans. De waagmeester keek naar de rechter en knikte. 

“Schuldig”, zei de rechter alleen maar. Clara had het gevoel dat de grond onder haar weg viel. De waagmeester had de weegschaal gesaboteerd. Dat kon niet anders. En het was allemaal de schuld van Frederik. De menigte barstte uit in een oorverdovend gejoel en geschreeuw. Clara’s hart hamerde tegen haar borstkas. Ze moest haar moeder helpen, maar hoe?

Plotseling kwam er een idee in haar op. Razendsnel dook ze tussen de mensen door, totdat ze bij het podium kwam. 

“Wat moet dat?” vroeg de rechter streng toen hij haar het podium op zag klimmen.

“De weegschaal is gesaboteerd! De waagmeester is omgekocht door Frederik!” riep ze gejaagd. 

“Clara, rennen!” zei haar moeder angstig. Maar Clara schudde haar hoofd.

“Dit is niet eerlijk en ik kan het bewijzen!” Frederik was van zijn plek gekomen en probeerde Clara te grijpen, maar de rechter hield zijn hand omhoog om hem te stoppen. Hij keek geïntrigeerd naar Clara. 

“Hoe wil je dat bewijzen?” Clara gaf geen antwoord, maar liep naar de gewichten die naast de weegschaal stonden. Ze koos de zwaarste uit en probeerde die te tillen, maar hij was te zwaar voor haar. 

“Help haar”, zei de rechter tegen Frederik. Die zag eruit alsof hij door een bij gestoken was. 

“Maar…” zei hij met een gepijnigde blik. Clara zag een zweem van paniek over zijn gezicht trekken. De rechter keek Frederik met zo’n strenge blik aan dat hij niet verder durfde te protesteren. Hij hielp Clara om het zwaarste gewicht op te tillen en samen liepen ze naar Clara’s moeder. Ze plaatsten het gewicht voor haar voeten op het plateau. De weegschaal bewoog amper. De rechter trok zijn wenkbrauwen op.

“Waagmeester, help me even”, zei hij met een kalme, maar dreigende stem. “Als de heksenwaag goed zou werken, dan zou het plateau waar de beschuldigde op staat nu naar beneden moeten zakken onder dit zware gewicht, correct?” De waagmeester haalde zijn hand over zijn bezwete voorhoofd en knikte angstig.

“Zelfs als de beschuldigde een heks blijkt te zijn, zou het plateau nu alsnog naar beneden moeten zakken, correct?” De waagmeester knikte nog een keer. 

“Neem hem mee”, zei hij tegen de twee mannen die eerder Clara’s moeder hadden opgepakt. De waagmeester schreeuwde zo hard hij kon dat het niet zijn schuld was en stribbelde uit alle macht tegen, maar de twee mannen waren sterker en sleepten hem onder boe-geroep van het publiek over het plein. De rechter zuchtte. 

“Gelukkig is er vandaag een waagmeester uit Oudewater bij ons op bezoek die dit proces voor ons kan afmaken.” Hij gebaarde naar een man die dicht bij het podium stond. Zonder aarzeling kwam hij naar voren en ging meteen met de heksenwaag aan de slag. Na een paar minuten was hij klaar en vroeg hij Clara’s moeder nogmaals op het plateau te gaan staan. 

Iedereen hield zijn adem in toen hij één voor één de gewichten op het andere plateau plaatste. Toen hij eindelijk klaar was en de heksenwaag in balans was, liet hij de hoeveelheid gewichten zien. Clara’s moeder woog duidelijk precies zoveel als ze zou moeten wegen. De rechter controleerde het en knikte. 

“Ze is geen heks”, zei hij. Iedereen op het plein begon door elkaar heen te schreeuwen. Sommigen juichten, anderen waren teleurgesteld dat er geen executie zou komen.

“Je mag gaan”, zei de rechter tegen Clara’s moeder. Ze sprong van het plateau, die meteen omhoog schoot onder het gewicht van alle gewichten aan de andere kant, en greep Clara’s hand. Samen renden ze het podium af en verdwenen in de menigte. Frederiks ogen spuwden vuur.

“Jullie zijn nog niet van me af!” schreeuwde hij in de richting waar Clara en haar moeder waren verdwenen. Hij zocht het publiek af, maar kon ze niet vinden. Met een klein aanloopje sprong hij behendig op het plateau van de heksenwaag waar Clara’s moeder net nog op had gestaan. Zo stond hij een stuk hoger en had hij beter zicht over het plein. 

Het hele dorpsplein viel stil. Frederik merkte het eerst niet, maar toen de waagmeester zijn keel schraapte keek hij om. De rechter staarde hem wantrouwig aan. 

“Wat?” snauwde Frederik. De waagmeester wees stilzwijgend naar het plateau waar hij op stond. De heksenwaag had nauwelijks bewogen. 

Frederik was zo licht als een veertje.

 

Historische achtergrond van het verhaal

In de 16e en 17e eeuw werden er in Nederland heksenwegingen uitgevoerd. Dit was in Nederland de manier om erachter te komen of iemand een heks was of niet. De beschuldigde moest op een waag gaan staan. Als die persoon lichter was dan hij of zij eruit zag, dan was diegene een heks, zo niet, dan was die persoon onschuldig. In die tijd geloofden mensen namelijk dat heksen lichter waren dan gewone mensen, zodat ze op een bezem konden vliegen. Het kwam vaak voor dat de personen die verantwoordelijk waren voor de weging (waagmeesters) werden omgekocht, waardoor ze de heksenwaag zo afstelden dat de beschuldigde persoon te licht zou lijken en zou worden veroordeeld.

In het dorpje Polsbroek was Karel V in 1545 getuige van een vrouw die werd gewogen en te licht bevonden werd. Hij geloofde het niet en liet de vrouw nog een keer wegen, maar dit keer in Oudewater. Hierna werd de vrouw vrijgesproken. De waagmeester in Oudewater kreeg daarna een keurmerk van Karel V. Deze waagmeester was de enige in Europa die certificaten mocht uitschrijven waarop stond dat de persoon in kwestie gewogen was en dat zijn of haar onschuld bewezen was. Dit heette een Certificaet van weginghe.

In Museum De Heksenwaag in Oudewater kun de heksenwaag bekijken en je laten wegen om ook zo’n Certificaet van weginghe te krijgen.

Meer verhalen lezen? Bekijk alle kinderverhalen vanaf 10 jaar.